Napoleón e Prometeo en Villa Diodati

A erupción do Eyjafjallajökull desencadeou hai seis anos un caos de cinsas nos ceos que fixo tremelicar unha sociedade 'low cost', a nosa, que mide o tempo en pontes aéreas. Máis nada

Acceda a todos os contidos da última edición do suplemento 'Táboa Redonda'

O CAPITÁN Inverno foi quen de facelo dúas veces. Marcou en 1812 o principio da fin da megalomanía de Napoléon Bonaparte na campaña de Rusia e, no camiño, cubriu de carazo a revolución burguesa da Ilustración. Volvería amosar os cairos axiña. En 1816, os labregos de todo o hemisferio norte colleitarían celliscas, enfermidade e miseria no tempo da seitura. Nesa altura, Villa Diodati, preto de Xenebra, converteríase no paritorio dunha literatura romántica de terror da que son debedores os penny dreadfuls, o pulp e o steampunk, as lolitas góticas, The Cure ou Nigthwish e tamén A neve interminable de Agustín Fernández Paz.

Dous séculos antes do Interraíl e do Brexit, as adolescentes británicas de familia instruída e acomodada facían excursións polo continente. Era o caso da adolescente Mary Godwin, filla do intelectual anarquista William Godwin e da filósofa feminista Mary Wollstonecraft. A moza e as súas pantasmas percorrían Europa. Ían na expedición a súa media irmá, Claire Clairmont, e un discípulo do pai, Percy Shelley, poeta romántico, amante e logo esposo de Mary.

History of a Six Weeks Tour (Historia dunha excursión de seis semanas) recolle a estancia dos viaxeiros entre maio e xuño de 1816 en Villa Diodati, na procura do compatriota Lord Byron, que tivera un affaire con Clairmont. Viña o poeta máis afamado do XIX inglés de exiliarse: a súa esposa enchérase del e arreciaban os ruxe-ruxes dunha relación incestuosa —da que nacería unha filla— coa súa media irmá. Antes de pecharse en Villa Diodati con grandes doses de láudano e con John William Polidori, o seu médico persoal, Byron visitara a localidade flamenca de Waterloo para presentarlle os seus respectos á gloria perdida napoleónica. "Ao principio —escribiu a futura Mary Shelley— pasamos gorentosas horas no lago ou a vagar nas súas beiras. Mais deuse un estío húmido, desacougante, e a incensante chuvia de cotío confinábanos na casa".

O ano sen verán de 1816 foi unha consecuencia da erupción en 1815 do monte Tambora, nas daquela Indias Orientais Holandesas, un dos máis catastróficos incidentes volcánicos en milleiros de anos. Causou unhas 100.000 mortes directas, polas coladas de lava e o tsunami que ocasionou nas costas máis próximas. O Tambora propiciou un efecto inverso ao invernadoiro e deu como resultado o que se coñece como inverno volcánico, un espello do que a literatura de ciencia ficción nos ten amosado como a apocalipse nuclear. O dióxido sulfúrico derivou en ácido sulfúrico, formou aerosoles e bloqueou a radiación solar, nun escenario que chama polas sete trompetas do xuízo final.

Foron tempos de friaxe, de neve no mes de San Xoán e xeadas en agosto. Aos glaciares dos Alpes nacéronlles linguas novas e o ceo vestiu un traxe griseiro e un veo neboento de cinsas. "O lume e o fume da erupción volcánica poderían ser unha metáfora do estralo da creación científica e artística que acompañou o crepúsculo da Ilustración e a alba da era romántica: a friaxe e a escuridade resultantes chamaban pola invención dunha nova calor e dunha nova luz", sinala Ian Ritchie, que vén de ser o comisario de dúas xornadas sobre o Ano sen Verán no King’s Place de Londres.

Aínda non paseaba a súa característica caída de pestanas por toda romcom británica en carteleira cando Hugh Grant foi Lord Byron para Gonzalo Suárez en Remando al viento, unha coprodución hispanonorueguesa que é unha das grandes rarezas da cinematografía española e que triunfou no festival de San Sebastián e nos premios Goya de 1988. Ademais de unir os camiños de Grant e Elizabeth Hurley —ela interpretaba a Claire Clairmont—, a película de Gonzalo Suárez ficciona aquel encontro do Ano sen Verán en Villa Diodati. Os días de rebeldía, subversión moral e espírito antiburgués nos que Byron, Shelly, Godwin, Clairmont e Polidori xogaban a ler Phantasmagoria, lendas do folclore alemán, a carón do lume e se retaron a escribir "relatos de terror e só terror" baixo a única máxima da absoluta liberdade creativa.

Se lle engadimos tensións sexuais —resoltas e irresolutas— de ida e volta entre os cinco protagonistas e que os encerros magnifican os sentimentos, os días de Villa Diodati ben daban para un Grande Irmán. Edición cultureta. Só foron quen de cumprir a encomenda Mary Godwin —despois Shelley— e o doutor Polidori. Este último trazou o relato curto The Vampyre (O vampiro), no que transforma o mito sanguinario da tradición oral eslava no arquetípico Lord Ruthven —inspirado na vida disoluta de Byron, por certo—, un dandi sedutor e decadente do que beberían os zugasangues posteriores de Alexandre Dumas (A dama pálida), Sheridan Le Fanu (Carmilla), Edgar Allan Poe (Berenice), Tolstoi (A familia Vurdalak) e, sobre todos eles, o Drácula de Bram Stoker.

Mary xa era Mary Wollstonecraft Shelley no momento no que lle entrega ao prelo en 1819 a novela Frankenstein: or the Modern Prometheus (Frankenstein ou o moderno Prometeo), a narración debedora de Goethe —e á súa vez, de Esquilo— que compuxera en Villa Diodati no ano sen verán. A criatura de Victor Frankenstein —"a besta máis estarrecedora xamais creada por unha muller", sinalaban os cronistas da época— convértese no heroe favorito dos europeos do século XIX, do mesmo xeito que Napoleón fora o heroe preferido de carne e óso ata a fatídica data de Waterloo, ABBA mediante. "O Frankenstein de Mary Shelley reflectía algúns dos experimentos científicos e médicos do seu tempo, como o emprego da electricidade para tratar os cerebros danados e para reanimar os corpos, e ela creou un monstro incontrolable. Entre os novos prometeicos incluíanse eses artistas creativos e tamén científicos emerxentes, inventores e pensadores radicais: todos estaban a xogar con lume", explica Ian Ritchie.

En Villa Diodati, Percy Shelley escribiu Oda á beleza intelectual, uns versos fecundos en desacougo, ocasos e ceos de chumbo, mentres que Lord Byron rematou o poema narrativo As peregrinaxes de Childe Harold. En inglés, os childe son os mozos aspirantes a cabaleiros. Nesta obra do Ano sen Verán fálase de muchachos desilusionados polas guerras napoleónicas posrevolucionarias e o Childe Harold eríxese no epítome do heroe byroniano. Tamén Beethoven sufrira polo esvaecemento do heroe corso a quen dedicara a súa sinfonía Heroica. A seca creativa acabou grazas a An die ferne Geliebte (Á miña amada lonxana), o primeiro gran ciclo de cancións do xenio de Bonn. "Evoca unha Arcadia de luminosidade e brisa donda que estaba a anos luz da realidade de 1816" na que foi composta, considera Ritchie. Pola súa banda, un Schubert de 19 anos que rumiaba a indiferencia de Goethe foi quen de arrepoñerse e crear dúas sinfonías, música coral, de cámara e máis dun cento de lieder en doce meses. "Practicamente cada unha das pezas —engade Ritchie— reflicte o apaixonado romanticismo da época, mais tamén o frío e a escuridade deste misterioso período".

Como un kraken abisal, o espírito de Villa Diodati estendeu os seus tentáculos por todo o século XIX. O alemán Heinrich Marschner compuxo en 1827 a ópera romántica en dous actos Der Vampyr, con libreto de Wilhelm Wohlbrück e baseada no The Vampyre de Polidori, mentres que o francés Louis Hector Berlioz tomou prestado o Childe Harold de Byron para a creación de Harold en Italia en 1834. O desacougo e o frío existencial chegaron tamén ás artes plásticas grazas a paisaxistas coma o alemán Caspar David Friedrich, pintor de xeos perpetuos, glaciares feroces e óleos con títutos tan inequívocos do estado de ánimo xeral como Die gescheiterte Hoffnung (O naufraxio da esperanza). Asemade, os ceos de chumbo, os lumes, afundimentos, catástrofes e erupcións volcánicas do inglés William Turner son tamén debedoras dunha primavera esquecida.

Relaciónase a escolla cromática de Turner —precursor do impresionismo— cos solpores marabillosos, de cores imposibles, que deixou nos ceos o estourido do monte Tambora. Cóntao o profesor australiano Gillen D’Arcy Wood en Tambora: The Eruption that Changed the World (Tambora: a erupción que mudou o mundo), un libro publicado por Princeton University Press que non está traducido nin ao galego nin ao español. O efecto Tambora prolongouse durante os anos seguintes e a década dos dez do século XIX foi a máis fría desde a Pequena Idade de Xeo. O ano sen verán foi devastador para o agro. Irlanda inaugurou en 1816 unha xeira de colleitas fallidas de pataca que lanzou as súas xentes á emigración americana.

O incremento dos prezos dos cereais debido á carestía e á especulación causou manifestacións diante dos mercadose e das panaderías de Europa, amais de saqueos, incendios e disturbios. O desastre agrario estendeuse de Europa a Norteamérica —arruinou o pai da patria estadounidense Thomas Jeffersson— e en Asia, logo de tres anos de miseria nos cultivos de arroz, naceu o triángulo dourado do opio entre Yunnan, Burma e Laos.

As temperaturas anormalmente frías propiciaron, porén, un desxeo no Ártico brevísimo que animou unha exploración capitaneada polo británico John Ross. Esta viaxe iniciaría o tempo das expedicións polares, outro dos eternos do século XIX, a carón da narrativa gótica, as paixases románticas e os fumadoiros de opio. Ás tebras do ano sen verán atribúese o nacemento do Mormonismo, xa que o pai desta igrexa, Joseph Smith, foi un dos damnificados da catástrofe agraria de Vermont en 1816, e tamén das bicicletas. Nun tempo de escaseza nas colleitas, facíase necesario discorrer algún enxeño que non precisase comer herba ou millo para desprazarse, coma os cabalos. O barón alemán Karl Drais deseñou en 1817 a súa laufmaschine, a primera máquina de tracción humana con rodas.

Con todo, un dos meirandes legados do inverno volcánico de hai dous séculos está no desenvolvemento médico. "O cólera, que deixou millóns de mortos, conformou o século XIX como ningunha outra calamidade. A nosa ciencia médica e moitas das noas instituciones sanitarias teñen a súa orixe na era Vitoriana para loitar contra o cólera", sinala Wood. Logo dunha febre tifoidea que decimou o Mediterráneo e o leste de Europa, as chuvias fóra de tempada orixinaron en 1817 en Calcula a primeira pandemia de cólera.

Morte negra, fame negra e letras negras para despois de Waterloo. Gillen D’Arcy Wood teno claro. "Vai sendo tempo de recoñecer o Tambora coma o Napoleón dos volcáns".

Comentarios