COMO É sabido, o que fora cárcere de Lugo, chamado outrora con humor Hotel Canalejas polo seu emprazamento na praza que levaba o nome do político ferrolán asasinado por un anarquista, ese vello cárcere sen presos desde hai anos, acaba de ser remodelado e convertido en espazo cultural.
Malia a respectuosa e atinada intervención, o panóptico non deixa lugar a dúbidas: é a estrutura carceraria ideada por Jeremy Bentham para vixiar a todos os presos sen que eles se decaten. O ollo que quizais estivo no subconsciente de Orwell cando escribiu a novela 1984 e deseñou o personaxe do Gran Irmán, Irmán Maior ou, para nós, Irmán máis Vello. Porque non semella descamiñado pensar que a sociedade non desexábel que se nos narra na tal novela, unha distopía, ten abondas semellanzas cos cárceres.
Todos os cárceres son distopías, con panóptico ou sen el, lugares nos que a liberdade é unha quimera. Porén, alí moitos sobreviven grazas a ela, á quimera coa que soñan.
Confeso que preciso facer o que os psicólogos chaman unha desensibilización sistemática para entrar nestes espazos que unha vez habitou tanta dor. O primeiro día sentín que me faltaba a respiración. Leveino mellor cando volvín de novo, con motivo da presentación da poesía escrita por Rafael Bárez en 1972. Este avogado laboralista lugués, falecido novo xa hai anos, coñeceu a perda da liberdade na loita por ela. No cárcere da Coruña escribiu os versos que nos leron no de Lugo quen foran os seus amigos.
Non esquezo os presos comúns, privados de liberdade polos seus erros; algúns, en última instancia, vítimas. Así se pode entender na novela de Blanco Amor, A Esmorga, ou en La familia de Pascual Duarte de Camilo José Cela. Pero hoxe refírome aos presos do franquismo, moitos dos cales albergou a prisión desta cidade.
É moi doado acudir ao espírito da transición cando os recordos non nos mancan. E hai recordos que se transmiten nas familias como unha herdanza ferida. Moitas aínda o fan en voz baixa. Non se trata de buscar os asasinos nos seus descendentes, senón de exhumar os nomes dos vencidos para non seguir matándoos nós.
Non falo de fantasmas ou cousas da parapsicoloxía: non acredito niso; mais aseguro que no antigo cárcere residen aínda, coa súa carga de sufrimento, a padecer a inxustiza que os levou alí. Alí a derradeira noite de Vega Barrera e moitos outros e outras como o mestre de Cervo que morreu de pena. O edificio non está baleiro; mais cómpre repoboalo, conseguir que habite nel a memoria que non é odio nin vinganza, senón xustiza histórica. Debémosllelo a eles e tamén a nós porque, como foi dito, só a verdade nos fará libres.
